Systemy orzekania o niepełnosprawności w Polsce
Podstawowym aktem prawnym, który dotyczy osób niepełnosprawnych jest ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14 Poz. 92 tekst jednolity ze zm.; dalej: ustawa o rehabilitacji). Przepisy tejże ustawy wprowadzają legalną definicję osoby niepełnosprawnej, w stosunku do której przepisy tego aktu prawnego znajdują zastosowanie.
Mianowicie osobą niepełnosprawną w rozumieniu ustawy o rehabilitacji jest osoba, której niepełnosprawność została potwierdzona jednym z następujących orzeczeń:
- o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełnosprawności
- o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy
- o niepełnosprawności, wydanym przed ukończeniem 16. roku życia.
Z kolei niepełnosprawność to trwała lub okresowa niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Zatem osoba niepełnosprawna w sensie prawnym to osoba, która spełnia łącznie dwa warunki:
- posiada naruszoną sprawność organizmu oraz
- posiada orzeczenie potwierdzające niepełnosprawność.
W Polskim systemie prawnym funkcjonują obecnie dwa podstawowe systemy orzekania:
- zaliczenie do jednego ze stopni niepełnosprawności – na podstawie przepisów ustawy o rehabilitacji
- orzekanie o niezdolności do pracy – na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153 Poz. 1227 tekst jednolity ze zm.; dalej: ustawa o emeryturach i rentach z FUS)
I. Orzekanie o zaliczeniu do jednego ze stopni niepełnosprawności
Na podstawie przepisów ustawy o rehabilitacji można uzyskać orzeczenie o zaliczeniu do:
- znacznego
- umiarkowanego
- lekkiego
stopnia niepełnosprawności.
W zależności od stopnia naruszenia sprawności organizmu oraz jej wpływu na zdolność do pracy oraz ewentualny obowiązek sprawowania opieki lub pomocy innych osób można zostać zaliczonym do jednego z tych stopni niepełnosprawności. Mianowicie do znacznego stopnia niepełnosprawności zaliczane są osoby z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Natomiast do lekkiego stopnia niepełnosprawności zostaną zaliczone osoby z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych. Z kolei lekki stopień niepełnosprawności orzekany jest w stosunku do osób z naruszoną sprawnością organizmu, powodująca w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.
Orzeczenie o zaliczeniu do jednego ze stopni niepełnosprawności wydają (w składzie co najmniej 2-osobowym) zespoły orzekające:
- w I instancji powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności
- w II instancji wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności.
Orzeczenia wydawane są na wniosek osoby zainteresowanej – do wniosku należy dołączyć wszelką dokumentację medyczną, potwierdzającą posiadane schorzenie. Właściwość miejscową zespołu określa się na podstawie miejsca stałego pobytu. Przepisy rozporządzenia ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U. z 2003 r. Nr 139 poz. 1328) przewidują szczegółową treść wydawanego orzeczenia. Orzeczenie o zaliczeniu do jednego ze stopni niepełnosprawności stanowi podstawę do korzystania z uprawnień przewidzianych w przepisach ustawy o rehabilitacji.
II. Orzekanie o niezdolności do pracy
Na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS można uzyskać orzeczenie o niezdolności do pracy – całkowitą bądź częściową, które stanowi podstawę do wydania decyzji o przyznaniu bądź odmowie przyznania świadczenia (renty). Orzeczenie o niezdolności do pracy wydawane jest wyłącznie w celach rentowych.
Niezdolność do pracy definiowana jest jako utrata zdolności do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu oraz brak rokowań odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Za osobę całkowicie niezdolną do pracy uznaje się osobę, która utraciła zdolność do jakiejkolwiek pracy, a za osobę częściowo niezdolną do pracy uznaje się osobę, która w znaczącym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.
Orzeczenie wydawane jest na wniosek osoby zainteresowanej. Aby móc uzyskać decyzję o rencie, należy spełniać następujące przesłanki:
- być niezdolnym do pracy (tj. uzyskać orzeczenie o niezdolności do pracy wydane przez lekarza orzecznika ZUS)
- mieć wymagany okres składkowy i nieskładkowy – okresów tych nie muszą udowadniać jedynie osoby, których niezdolność do pracy powstała wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy
- niezdolność do pracy musi powstać w jednym ze wskazanych w art. 57 ust. 1 pkt. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS okresach albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów – warunku tego nie muszą spełniać osoby, które udowodniły wymagany okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety i 25 dla mężczyzny oraz są całkowicie niezdolne do pracy.
W zależności od momentu powstania niepełnosprawności inny okres składkowy i nieskładkowy należy posiadać:
- 1 rok – gdy niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat
- 2 lata – gdy niezdolność do pracy powstała w okresie 20-22 lata
- 3 lata – gdy niezdolność do pracy powstała w okresie 22-25 lat
- 4 lata – gdy niezdolność do pracy powstała w okresie 25-30 lat
- 5 lat – gdy niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.
Ponadto okresy składkowe i nieskładkowe powinny przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed dniem złożenia wniosku o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy lub przed dniem wystąpienia niezdolności do pracy.
Równoważność orzeczeń
Ustawa o rehabilitacji wprowadza bardzo szeroką definicję legalną osoby niepełnosprawnej. Ponadto przewiduje możliwość równego traktowania orzeczeń o niezdolności do pracy wydanych przez lekarza orzecznika ZUS z orzeczeniami o zaliczeniu do jednego ze stopni niepełnosprawności. Mianowicie:
- orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności
- orzeczenie o niezdolności do samodzielnej egzystencji jest traktowane na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności
- orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy traktowane jest na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności
- orzeczenie o częściowej niezdolności do pracy jest traktowane na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności.
Osoby, które legitymują się orzeczeniem o niezdolności do pracy wydanym przez lekarza orzecznika ZUS, mogą korzystać z uprawnień przewidzianych dla osób z poszczególnymi stopniami niepełnosprawności. Na podstawie przepisów ustawy o rehabilitacji osoby posiadające orzeczenie o niezdolności do pracy, mogą złożyć do zespołu ds. orzekania o niepełnosprawności wniosek o ustalenie stopnia niepełnosprawności.
Ustawa o rehabilitacji weszła w życie z dniem 1 stycznia 1998 r. Osoby, które przed tym dniem uzyskały orzeczenie o zaliczeniu do jednej z grup inwalidów, także uważane są za osoby niepełnosprawne w myśl ustawy o rehabilitacji pod warunkiem, że orzeczenie to nadal jest ważne. Orzeczenia te także są traktowane na równi z orzeczeniami o stopniu niepełnosprawności:
- I grupa inwalidów – znaczny stopień niepełnosprawności
- II grupa inwalidów – umiarkowany stopień niepełnosprawności
- III grupa inwalidów – lekki stopień niepełnosprawności.
W odniesieniu do osób, wobec których orzeczono stałą lub długotrwałą niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym, są one także traktowane jako osoby niepełnosprawne w rozumieniu przepisów ustawy o rehabilitacji. Także w ich przypadku stosuje się „przeliczenie" orzeczenia na stopnie niepełnosprawności:
- osoby, które pobierają zasiłek pielęgnacyjny traktowane są jak osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności
- pozostałe osoby – lekki stopień niepełnosprawności.
Podsumowując, do osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności zalicza się:
- osoby zaliczone do znacznego stopnia niepełnosprawności na podstawie przepisów ustawy o rehabilitacji
- osoby legitymujące się orzeczeniem o całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS
- osoby legitymujące się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS
- osoby zaliczone do I grupy inwalidów, których orzeczenie zostało wydane przed dniem 01.01.1998 r. i nie utraciło swej mocy
- osoby o stałej albo długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym, którym przysługuje zasiłek pielęgnacyjny.
Do osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności zalicza się:
- osoby zaliczone do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności na podstawie przepisów ustawy o rehabilitacji
- osoby z orzeczeniem o całkowitej niezdolności do pracy wydanym na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS
- osoby zaliczone do II grupy inwalidów, których orzeczenie zostało wydane przed dniem 01.01.1998 r. i nie utraciło swej mocy.
Do osób z lekkim stopniem niepełnosprawności zalicza się:
- osoby zaliczone do lekkiego stopnia niepełnosprawności na podstawie przepisów ustawy o rehabilitacji
- osoby z orzeczeniem o częściowej niezdolności do pracy wydanym na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS
- osoby zaliczone do III grupy inwalidów, których orzeczenie zostało wydane przed dniem 01.01.1998 r. i nie utraciło swej mocy
- osoby o stałej albo długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym, którym nie przysługuje zasiłek pielęgnacyjny.
